Kritisch denken als gelijkmaker
Leer kinderen kritisch omgaan met technologie, stellen Nynke Bos en Alexander van Deursen. Knoppenkennis staat aan de basis van digitale geletterdheid (dg), maar kritische vaardigheden zijn uiteindelijk belangrijker. Juist op dat vlak is de kansenongelijkheid groot.
Bij dg komen kennis en kunde kijken. Alexander van Deursen, hoogleraar digitale ongelijkheid aan de Universiteit Twente, maakt daarin onderscheid tussen operationele, informatie-, communicatie- en contentvaardigheden. Daarin kun je functioneel vaardig zijn. Dan gaat het bijvoorbeeld om ‘knoppenkennis’: je weet wat je moet doen. Maar volgens van Deursen is vooral kritische vaardigheid heel belangrijk. Begríjp je ook wat je doet? Kun je fake nieuws herkennen? Voorzie je de impact van het bericht dat je online wil plaatsen?
Van Deursen: ‘Als je bijvoorbeeld naar informatievaardigheden kijkt, dan gaat de functionele kant over het kiezen van zoekwoorden en het selecteren van informatie in een app. De kritische kant houdt in dat je kritisch kijkt naar de informatie op internet. Dat je bijvoorbeeld begrijpt hoe algoritmen bepalen welke informatie je te zien krijgt. Die kritische kant is eigenlijk veel belangrijker in de maatschappij, maar je hebt de functionele kant nodig om tot deze kritische kant te komen.’
Digitaal weerbaar
Nynke Bos, lector onderwijzen, leren en technologie aan hogeschool InHolland, beaamt dat. ‘In het onderwijs zie je die twee vormen ook terug. Aan de ene kant proberen scholen leerlingen knoppenkennis bij te brengen door ze een robotje te laten programmeren. Aan de andere kant willen we digitale vaardigheden betekenisvol voor ze maken: wat doen ze ermee in de dagelijkse praktijk? Ik hecht veel meer waarde aan deze tweede vorm. Het gaat er juist om dat je leerlingen helpt een kritisch bewuste houding te ontwikkelen, waar ze levenslang baat bij hebben.’ Van Deursen: ‘Die kritische houding helpt ze om digitaal weerbaar te worden. De juiste instellingen kunnen toepassen voor het beschermen van je privacy, minder vatbaar zijn voor complottheorieën doordat je informatie in een goed kader kunt plaatsen. Maar digitale weerbaarheid beschermt bijvoorbeeld ook tegen cyberbullying.’
Kansenongelijkheid
Juist bij de ontwikkeling van die kritische digitale vaardigheden speelt de achtergrond van leerlingen een opvallende rol. Van Deursen: ‘In ons onderzoek zien we dat sociale ongelijkheid – zowel economisch, sociaal, persoonlijk als cultureel – groter wordt door de toenemende digitalisering. Niet iedereen kan die bijhouden, heeft de nieuwste apparaten of is in staat om te gaan met de enorme complexiteit achter data. Maakt dat apparaat wel de juiste beslissingen voor mij? Kritisch gebruik van technologie wordt steeds belangrijker om ervan te kunnen profiteren, en om jezelf te kunnen beschermen tegen allerlei potentiële gevaren. Het hangt bijvoorbeeld ook heel erg samen met opleidingsniveau of sociaal-economische status. Bij mensen met een laag opleidingsniveau zien we dat zij in hun eigen sociale context vooral trucjes leren en knoppenkennis opdoen.’
‘Help leerlingen een kritisch bewuste houding te ontwikkelen’
De analfabeet van nu
Veel jongeren verlaten school zónder voldoende kritische digitale vaardigheden op zak. Zowel Bos als Van Deursen gelooft dat scholen hierin veel kunnen betekenen voor kinderen. Van Deursen: ‘Juist voor die kritische kant heb je de setting van een school nodig. Dat leren de meesten niet van hun ouders of vrienden.’ Bos: ‘Digitale geletterdheid is voor mij wel echt de gelijkmaker. Als je niet genoeg digitaal geletterd bent, ben je eigenlijk de analfabeet van de huidige generatie.’ Maar hoe kunnen scholen dg breed oppakken, wanneer er al zoveel op het bordje van de leerkracht ligt? Het antwoord ligt deels in oplossingen op de lange termijn. Van Deursen: ‘Ik denk dat het ministerie een belangrijke coördinerende rol heeft om dit gelijk te trekken. Om te zorgen dat het op alle scholen op dezelfde manier geïntegreerd wordt.’ Bos: ‘Daarnaast ligt er een taak voor de pabo’s om hier nu al mee te beginnen: wat vraagt digitaal geletterd zijn van de leraren van de toekomst?’
Maak het betekenisvol
Toch kunnen leerkrachten in het primair en voortgezet onderwijs ook op korte termijn al veel bereiken. Bos: ‘Het voelt voor leerkrachten vaak alsof er weer iets bij komt in een al overvol programma, maar digitale vaardigheden kun je juist heel goed integreren in je bestaande lessen. Denk bijvoorbeeld aan schatzoeken met coördinaten in een aardrijkskundeles. Dan leren ze heel goed navigeren op hun telefoon en worden ze spelenderwijs knoppenvaardig. Of wanneer leerlingen het in de klas hebben over een Instagram-foto, leg ze dan uit dat Instagram echt niet neutraal is in wat je te zien krijgt.’ Bos is er geen voorstander van om dg op te nemen in een methode of leerlijn. ‘Dan wordt het een afvinklijst van wat kinderen moeten kunnen, maar technologie ontwikkelt zich zó snel. Digitale geletterdheid gaat over een manier van denken, en over digitale vaardigheden betekenisvol gebruiken in het dagelijks leven.’ Wat relevant is voor jouw klas, dat weet jij als leerkracht het beste. Bos: ‘Probeer je eigen ideeën te ontwikkelen en kijk daarbij naar wat jouw leerlingen op dit moment nodig hebben. Er zijn hele mooie lesbrieven beschikbaar, bijvoorbeeld van Wikiwijs. En ik denk dat we veel meer aan kennisuitwisseling moeten doen. Sommige scholen zijn al heel ver op dit vlak.’
Een kans voor het onderwijs
Bos vindt het mooi dat we spreken over digitale ‘geletterdheid’, omdat de parallel met lezen zo sterk is. Kinderen hebben een technische leesvaardigheid nodig, maar moeten bovenal ontdekken dat het kúnnen lezen ze een wereld aan mogelijkheden geeft: informatieve boeken, tijdschriften, ondertitelde games en films. ‘Zo gaat het er bij dg ook om dat je aansluit bij de belevingswereld van de leerlingen in jouw klas, en ze meegeeft wat ze nodig hebben om te profiteren van de mogelijkheden.’ Van Deursen: ‘En tegelijkertijd de kritische vaardigheden meegeeft om ze weerbaar te maken tegen de risico’s van technologie.’ Bos: ‘Precies. Op die manier kan het onderwijs de ultieme gelijkmaker zijn voor de kansen van kinderen.’
Dit artikel is eerder gepubliceerd in de Didactief special Digitale geletterdheid en geschreven door: Irène Storm.
Kijk voor meer informatie over Didactief op: Didactiefonline.nl