Symposium Hollandse Hop 13 juni 2022

Op maandag 13 juni vond in het prachtige Naturalis in Leiden het symposium Hollandse Hop plaats. Een dag georganiseerd door het lectoraat Green Biotechnology van Hogeschool Inholland en het Hollands Hophuis ter afsluiting van het SIA RAAK-mkb onderzoeksproject dat in 2018 van start is gegaan. Een dag gevuld met nationale en internationale sprekers die zich bezig hebben gehouden met de geschiedenis van hop, etnobotanie, DNA van hop samenstelling, historische botanie en de teelt van hop. Uiteindelijk ging het allemaal om die éne vraag: bestaat er nog authentieke Hollandse hop en waar is deze te vinden?

In april 2018 sloegen het Hollands Hophuis en Hogeschool Inholland de handen ineen. Al snel vormden zich een consortium bestaande uit bierbrouwers, telers, historici, botanici en biologen die hun krachten bundelden om opzoek te gaan naar oer-Hollandse hop. Waar Nederland in de geschiedenis bekend stond als echt hopland, zijn lokale bierbrouwers vandaag de dag sterk afhankelijk van hop afkomstig uit het buitenland. Hoe is dit zo gekomen?

Nederlandse Hopcultuur
De eerste spreker van de dag, dr. Leendert Alberts van Hogeschool Utrecht, nam ons mee terug naar de 14^e eeuw, de tijd waarin de hopteelt en bierbrouwerij in Nederland op gang kwam. Nederlandse hop, bier en kennis over het telen en brouwen werd zelfs geëxporteerd naar België, Duitsland, Engeland en Frankrijk. De oogst van hop werd gevierd tijdens oogstfeesten met muziek, dans en spel, er heerste een ware hopcultuur in Nederland. Maar hopteelt was arbeidsintensief en de komst van koffie, thee en jenever in de 19^e eeuw maakten het telen van hop en brouwen van bier minder lucratief. Men stapte over op import hop en in 1980 waren er nog maar 14 bierbrouwerijen in Nederland. Máár benadrukt Alberts; er is hoop voor de Hollandse hop: in 2022 telt Nederland maar liefst 946 geregistreerde commerciële bierbrouwerijen. Betekent dit een nieuwe bierrevolutie?

Hop naar de kas
Deze toename in brouwerijen betekent ook een toenemende vraag naar aromatische hop. Ing. Filip van Noort van Wageningen University & Research (WUR) deed onderzoek naar de mogelijkheden van het telen van hop in de kas. In de kas is het klimaat namelijk beter te beheersen en biologische gewasbestrijding makkelijker, wat mooie kansen biedt voor hernieuwde teelt van hop in Nederland. Samen met studenten van de WUR en Hogeschool Inholland werd een teeltprotocol ontwikkeld en gekeken welke hoprassen op het gebied van beworteling, substraten, inhoudstoffen en smaak het meest geschikt zijn voor commerciële hopteelt. De belangrijkste conclusies uit dit onderzoek is dat hopteelt in de kas veelbelovend is, twee cultivars groeiden goed en een ander tijdens dit RAAK project in een natuurgebied verzamelde verwilderde hop had een hoge productie aan hopbellen. Desalniettemin is de productie nog niet voldoende voor commerciële teelt. Diverse variëteiten laten het toe om meerdere keren per jaar te telen, en ook is er inmiddels veel kennis over de beworteling en het substraat. Steenwol en veensubstraat geeft de beste groei en productie van hop. Hoe de toekomst van hopteelt in de kas eruit ziet? De productie moet nog fors verbeteren, en hopelijk kan verdere optimalisatie van de teeltomstandigheden en (indoor)licht daar aan bij dragen.

Scandinavisch bierbrouwen
Dr. Anneleen Kool van de University of Oslo nam ons mee in de wereld van het traditioneel Scandinavisch bierbrouwen. Het Vikingen tijdperk is een lastige periode in de geschiedenis om uitspraken over te doen omdat de Vikingen geen gebruik maakten van schrift. Wel is op inscripties van stenen en voorwerpen duidelijk te zien dat bier een grote rol speelde in het leven van de Vikingen. Zo vertelde Kool dat de kraamperiode van een kind zelfs ‘bierperiode’ genoemd werd en men was Scandinavische boer in de 14^e eeuw verplicht was om 100 hopplanten te hebben staan. Het ging zelfs zo ver dat er spionnen naar de vijand werden gestuurd de locatie van hopvelden in kaart te brengen omdat bier de belangrijkste calorieleverancier van het leger was. Op dit moment is er in Scandinavië net als in Nederland nog nauwelijks hopteelt, maar zijn er wel onderzoeken gaande naar de mogelijkheden van het terugbrengen van Zweedse hop.

DNA-analyses
Speciaal overgekomen uit Londen vertelde dr. Juan Viruel van de Royal Botanic Gardens in Kew  meer over zijn onderzoek naar het behoud van wilde plantensoorten door middel van DNA analyses om zo de genetische samenstelling van een soort te kunnen bepalen. Viruel heeft voor het SIA RAAK-mkb onderzoeksproject alle genetische analyses gedaan van de planten uit het herbarium van Naturalis en die in het wild in Nederland verzameld zijn. Viruel liet diverse voorbeelden zien van het gebruik van informatie uit DNA analyses over de groei van bedreigde plantsoorten, voor het ontwikkelen van beleid om hun uitsterven te voorkomen.

Bestaat er nog authentieke Hollandse hop?
Professor Barbara Gravendeel van het Naturalis Biodiversity Center nam ons mee naar het antwoord op die éne prangende vraag: bestaat er nog een authentieke Hollandse hop en wáár is deze te vinden? Om dit te onderzoeken is historicus Erik Zevenhuizen het herbarium van Naturalis ingedoken, waarna onderzoeker Maaike Boersma van Hogeschool Inholland in het ancient DNA lab het DNA uit de herbarium samples heeft geïsoleerd en opgestuurd naar Viruel voor DNA analyse. Om de zoektocht naar bestaande wilde hopplanten te starten werd gekeken naar de etiketten van de samples uit het herbarium. Van een aantal historische hopsamples was de locatie op het etiket voldoende gedetailleerd. Samen met studenten werd op diezelfde plekken in 2018 opnieuw gezocht naar hopsamples en werden er DNA analyses uitgevoerd om te kijken of de nieuwe samples authentieke Hollandse hop zijn of in de tijd verweven met hop uit andere landen. Uiteindelijk kwam er één meest matchend paar uit, waarvan het historische sample niet uit Naturalis, maar uit het Zierikzee Herbarium kwam. Het Zierikzee Herbarium was namelijk bereid geweest een monster van hun aller oudste hop af te staan voor het onderzoek. Deze hop uit Zierikzee bleek een match met hop gevonden rondom het Huys ter Horst in Horst!

Kasteel Huys ter Horst
Maar hoe zijn de onderzoekers terecht gekomen bij Kasteel Huys ter Horst en ontstond de match? Spreker en projectleider van het onderzoek Nelleke Kreike (lector bij Hogeschool Inholland) vertelt dat zij na de aankondiging van het onderzoek werd benaderd door Erik Brouwer van Hôrster Beer Brouwerij. Tekeningen uit 1802, zo vertelde Kreike, laten zien dat er bij Kasteel Huys ter Horst een tuin en boomgaard waren en dus besloten zij om daar samen op zoek te gaan naar hop. De hop werd gevonden en geanalyseerd middels DNA fingerprinten. Op deze manier werden bekende hopcultivars vergeleken met de horster hoppen en werd een uniek Nederlands profiel ontdekt!

Dagafsluiting
De dag werd afgesloten door dr. Aleid Offerhaus van het Naturalis Biodiversity Center. Aan de hand van prachtige voorbeelden uit herbaria liet zij zien hoe men vroeger dacht over planten. Rondom de gedroogde planten werden gegraveerde vazen en sierlijke strikken getekend. Ondanks dat de hop in het herbarium al zo’n 300 jaar oud is, zijn zelfs de hopbellen nog in detail te zien. “Het is bijzonder om te zien hoe historische herbaria ingezet kunnen worden voor actuele onderzoeken”, aldus Offerhaus.

Waardevolle kennis 
Door vanuit drie verschillende invalshoeken, teelt, chemie en biologie, naar hetzelfde onderwerp te kijken, lokale hop, werd met het onderzoeksproject Hollandse Hop waardevolle kennis vergaard en antwoord gegeven op de vraag: bestaat er nog authentieke Hollandse Hop en waar is deze te vinden? Carel Krol van het Hollands Hophuis sloot af met de woorden:“Samen met alle betrokken partijen hebben we informatie gebracht die er nog niet was in Nederland, en dat is erg waardevol. Een eerste inventarisatie die snakt naar vervolg onderzoek waar hoptelers en bierbrouwers mee aan de slag kunnen!” 

Na het symposium werd er uiteraard lokaal gebrouwen speciaal bier geproefd en nagepraat in de Hortus Botanicus Leiden over het bijzondere project dat historica, biologen, telers en bierbrouwers en -specialisten samenbracht.

Meer weten over het onderzoek en de resultaten? Neem dan contact op met Nelleke Kreike via Nelleke.kreike@inholland.nl