Lector Mascha Enthoven: 'Laat leraren en kinderen weer floreren'

“Leraren worden niet als professionals bejegend.” Lector Mascha Enthoven  (De Pedagogische Opdracht) ziet dit als hét centrale probleem in de discussie over kansengelijkheid en de rol die onderwijs daarin speelt. Een leraar is een pedagogisch professional. Als professional ben je zelfsturend: je stelt zelf doelen, monitort ze en stelt ze indien nodig bij. Een leraar doet dit op basis van de zorg die hij ervaart voor zijn leerlingen. Maar in het basisonderwijs krijgen leraren een externe maat opgelegd. Het gevolg is dat leraren geneigd zijn zich hierop te richten: ze willen dat hun kinderen het goed doen en dat zij het zelf goed doen. “Wat zij zelf – of wat zij als collectief – vinden dat goed onderwijs is, heeft te weinig aandacht. Dit kan uiteindelijk averechts werken in de ontwikkeling van leerlingen tot burgers die in onze samenleving floreren.”

In deze video legt Mascha uit dat haar lectoraat in verschillende contexten onderzoekt wat de praktijk van het onderwijs inhoudt voor leerkrachten zelf. Die contexten zijn heel uiteenlopend, denk bijvoorbeeld aan kinderen die opgroeien in armoede of kinderen die opgroeien in sterk religieuze contexten. De basisvoorwaarden voor floreren zijn niet altijd aanwezig.

Als lector bij Hogeschool Inholland doet Mascha samen met haar team van De Pedagogische Opdracht veel onderzoek bij basisscholen. “Ik zie daar kinderen waar de basisvoorwaarden om te kunnen floreren al niet aanwezig zijn: gezinnen met armoede waardoor kinderen honger lijden, of waar veel stress is vanwege conflicten of verslaving.” Scholen hebben de complexe opdracht om kinderen in dit soort omstandigheden tot ontwikkeling te brengen, in een context waarin ook de overheid op allerlei manieren probeert om via scholen goed te doen. 

Pedagogische opdracht
Het lectoraat neemt de opdracht die het onderwijs heeft onder de loep. “Een opdracht voor het onderwijs is bijvoorbeeld: willen dat het onderwijs bijdraagt aan het floreren van alle kinderen in de samenleving. Dat houdt onder meer in dat je in staat bent om zinvol werk te doen en betekenisvolle relaties aan te gaan. Wil je dit als school? Dan moet je ook erkennen dat wanneer de basisvoorwaarden voor floreren er niet zijn, kinderen bepaalde vaardigheden moeten ontwikkelen om hiermee om te gaan.” Het gaat hier om veerkracht. Kinderen moeten bijvoorbeeld niet alleen leren waar je naar toe kunt als je bepaalde problemen ervaart, maar moeten ook het vertrouwen krijgen in relaties met volwassenen of leeftijdsgenoten.

Compenseren van ontbrekende basisvoorwaarden
Scholen krijgen echter taken die niet gaan over floreren of bouwen aan een toekomst, maar die zich richten op het compenseren van de ontbrekende basisvoorwaarden. Mascha noemt de ’broodbar‘ als voorbeeld: een plek op school waar kinderen een ontbijt krijgen aangeboden georganiseerd door ouders, waardoor grenzen tussen school en thuis verwateren. “Het is belangrijk om vanuit een professioneel pedagogisch perspectief na te denken of je dit als school kunt en wilt en om hier stelling in te nemen. Moeten partijen buiten de school deze taak niet vervullen?”

Rekenen en begrijpend lezen
Een ander voorbeeld gaat over de norm die de overheid stelt ten aanzien van rekenen en lezen. “Rekenen en begrijpend lezen zijn belangrijk. Dit zijn de enige twee normen die nog meetellen voor advisering naar de middelbare school. Het is niet erg om een bepaalde maat te nemen, maar waar je je bewust van moet zijn, is dat dit uiteindelijk richtinggevend gaat zijn voor wat scholen gaan doen.”

Effect van normering op lessen
Volgens Mascha heeft de normerende werking van toetsen rond rekenen en begrijpend lezen effect op het onderwijs. “Denk aan leraren die kinderen uit gezinnen waar Nederlands niet courant is, uitleggen wat woorden in een toets betekenen om te zorgen dat ze de toets kunnen halen. Of hoe deze norm kinderen een waardevolle leeservaring ontneemt. Bij begrijpend lezen leer je namelijk analytisch te kijken naar een tekst: wat probeert de schrijver over te brengen, welke informatie geeft dit je? Dat is heel waardevol, maar het is iets anders dan de fijne bezigheid van lezen. Dat je als kind kunt ontsnappen aan een bepaalde werkelijkheid, of dat je inleving gaat stimuleren. Door dat allemaal niet als maat te nemen voor doorstroom, lijk je te zeggen dat dit niet zo belangrijk is en bewerkstellig je dat leerkrachten zich hier niet op richten. Dat is een problematisch mechanisme.”

Verantwoordingskracht
Om dat mechanisme te doorbreken, gaat het lectoraat vooral naar scholen toe. “Met ons lectoraat maken we van een schoolteam een team van mede-onderzoekers. Samen nemen we ongeveer eens in de zes weken een lessensituatie onder de loep.” Daar wordt onderzocht waar bepaalde uitdagingen vandaan komen en worden handelingsalternatieven ontwikkeld. Kan het verkrampen van een leerling voor een rekentoets te maken hebben met veeleisende ouders? Wat doe je met de woede-uitbarsting van een kind afkomstig van een stressvolle thuissituatie? Leraren ontwikkelen zo de kennis en de gewoonte om binnen hun pedagogische opdracht situaties aan te pakken en te verantwoorden. Dit maakt scholen weerbaar, omdat het ze in staat stelt eigen keuzes te maken voor hun specifieke leerlingpopulatie in een context van externe normen die hen worden opgelegd.

Oplossing voor lerarentekort
“Het onderwijswerk maken we daarmee nog aantrekkelijker ook”, vult Mascha tot slot aan. “We zitten met een lerarentekort. Dat is deels een financiële kwestie, maar gaat ook over  het beroep. Het beroep van leraar zou moeten inhouden dat je als schoolteam een kwaliteitsnorm ontwikkelt op basis van een door dit team geformuleerde opdracht. Je monitort, verantwoordt en verbetert als team zelf systematisch deze kwaliteit. Daarmee kunnen mensen op school meerdere rollen vervullen, zonder dat ze losgetrokken worden van het primaire proces. En je hebt zelf veel meer invloed op wat je doet. Dit gevoel van professionele ruimte draagt bij aan werkplezier, status en beroepsperspectief.”