Oekraïners als spiegel van onze samenleving
Inholland onderzoekt: leefomstandigheden van Oekraïense vluchtelingen in Nederland
In het kantoor van associate lector Martin Blaakman zit een klein meisje rustig aan een tafel te tekenen. Om haar heen zijn onderzoekers in gesprek over het uitzetten van een survey. Het meisje blijkt de dochter van een van de jonge Oekraïense onderzoekers. “Ze is hier voor het eerst”, legt Martin uit. “Er was vandaag geen plek bij de kinderopvang.” De onzekerheid over opvang is volgens hem een typerend voorbeeld voor de omstandigheden waarin veel Oekraïners proberen te werken. “Dit is precies wat we met ons onderzoek in kaart willen brengen: de leefomstandigheden van Oekraïense vluchtelingen in Nederland.” Dat doet Martin niet alleen: naast Jossian Zoutendijk werken er vier Oekraïense vrouwen aan mee, via een werkervaringsplek bij Inholland.
Click here for the English version.
Bij Inholland wordt al langer gewerkt met werkervaringsplekken. Daarmee kunnen net afgestudeerden onderzoekservaring opdoen en krijgen ze begeleiding in het vinden van hun plek op de arbeidsmarkt. Volgens Martin Blaakman is dit onderzoeksproject dan ook tekenend voor de maatschappelijke betrokkenheid van Inholland. “We zagen allemaal de enorme instroom van Oekraïners toen de oorlog uitbrak. Vanuit het lectoraat wilden we een invulling geven aan de maatschappelijke verantwoordelijkheid die we voelden en zo ontstond het idee voor de werkervaringsplekken.”
Inholland steunde dit plan en stelde budget beschikbaar. “Op deze manier kunnen we op twee manieren wat voor Oekraïners betekenen. Als eerste natuurlijk het onderzoek waarmee we in kaart brengen hoe de Oekraïners, die in Nederland zijn opgevangen, toegang hebben tot basisvoorzieningen en ten tweede kunnen we de onderzoekers laten zien hoe de arbeidsmarkt in Nederland werkt.” Als voorbeeld noemt Martin LinkedIn. “Hier is dat enorm belangrijk, maar in Oekraïne gebruikt vrijwel niemand LinkedIn. Ik heb ze dus aangespoord om daarvoor een account aan te maken. Daarnaast kunnen ze gebruik maken van het uitgebreide netwerk dat Inholland heeft.”
In de media
Citizens science
Vanuit het lectoraat Toegankelijkheid van het Recht wilde Martin onderzoek doen naar de leefomstandigheden van de bijna honderdduizend Oekraïense vluchtelingen in Nederland. De focus van het onderzoek is de toegang tot basisvoorzieningen. “Een deel van het onderzoek is gebaseerd op het idee van citizens science”, vertelt Martin. “Dat is mensen die zelf tot de doelgroep behoren, maar geen onderdeel zijn van de hogeschool of universiteit, onderzoek laten doen. Ik ben daar een groot voorstander van omdat zij beter toegang hebben tot die doelgroep. Dat zit hem in taal en cultuur, maar ook in vertrouwen. De diepte-interviews door de Oekraïense vrouwen zijn zo waardevol, omdat ze zelf uit Oekraïne komen en de oorlog hebben meegemaakt. Zij werden als betrouwbaar ervaren en dat is voor de onderzoeken die ik doe enorm belangrijk.”
De diepte-interviews door de Oekraïense vrouwen zijn zo waardevol, omdat ze in dezelfde situatie zitten. Zij begrijpen de mensen die ze interviewen en dat geeft vertrouwen.
Martin realiseert zich dat er een verschil is tussen Oekraïense vluchtelingen en andere vluchtelingen uit bijvoorbeeld Syrië of Afghanistan. “We zien en horen natuurlijk ook de droevige berichten over opvang in Ter Apel. Onderzoek naar hun leefomstandigheden vind ik ook nodig. Toch hebben we nu bewust gekozen voor dit project en dat heeft te maken met de EU-richtlijn die voor het eerst van toepassing is verklaard op de groep Oekraïners”, legt Martin uit.
Met de richtlijn van de Europese Unie wordt de asielprocedure als het ware overgeslagen om landen te ontlasten bij een plotselinge grote toestroom van vluchtelingen. “Juridisch gezien is dit heel bijzonder én het is nieuw”, vertelt Martin. “Waar asielzoekers te maken krijgen met een jarenlange procedure, mogen Oekraïners gelijk bij aankomst zelfstandig zoeken naar werk en woonruimte. Daarnaast merkten we dat er in onze maatschappij een groot draagvlak is voor deze vluchtelingen. Dat werpt de vraag op in hoeverre ze makkelijk toegang krijgen tot basisvoorzieningen zoals gezondheidszorg of juridische hulp.”
Ruimte om te landen
Martin schudt zijn hoofd. “Helaas merken we nu al uit ons onderzoek dat, ondanks de wil om te helpen, er toch veel obstakels zijn. Neem bijvoorbeeld het gebrek aan een structurele plek bij de kinderopvang of terecht kunnen bij een dokter.” Ook andere onderzoeken rondom Oekraïense vluchtelingen laten die knelpunten zien, maar het onderzoek van Inholland is volgens Martin onderscheidend en aanvullend. “Ons onderzoek bestaat uit drie delen. De veertig diepte-interviews die de Oekraïense onderzoekers hebben gedaan, een enquête en een foto-onderzoek. Om representatief te zijn voor Oekraïense vluchtelingen in Nederland, hadden we bijna vierhonderd reacties nodig op onze enquête. Mede dankzij Ukrainians in the Netherlands Foundation die onze enquête mede verspreidde, hebben we er ruim negenhonderd”, vertelt Martin trots. “En de foundation gaat ook helpen bij de verspreiding van ons foto-onderzoek. Daarbij roepen we Oekraïners op om foto’s te maken van hun woon- of werksituatie. Bijvoorbeeld een foto van je keuken of van de kleding die je op je werk draagt. Omdat het heel eenvoudig is om hieraan mee te doen, hopen we daarmee andere Oekraïners te bereiken.”
Inmiddels loopt het onderzoek vlot, maar het bleek wel minder eenvoudig dan gedacht. “In totaal werken vier Oekraïense vrouwen mee aan het onderzoek. Ze zijn enorm enthousiast, gedreven en spreken aardig Engels. Maar het kostte tijd om een modus te vinden om te starten. Kinderopvang is bijvoorbeeld een probleem, maar ook de woonplaats. Reiskosten moeten ze zelf voorschieten, maar dat kunnen ze niet altijd. Bovendien wil ik ze de ruimte geven om te landen. Ik neem echt de tijd om te vragen hoe het met ze gaat, hoe ze Nederland ervaren en wat ze tegenkomen. Ook hebben ze tal van vragen die ze hier nu makkelijker durven stellen. Bijvoorbeeld hoe regel ik studiefinanciering of hoe kan ik mijn kind laten wisselen van school? Ook daar helpen Jossian en ik ze verder mee.”
Oekraïners voelen zich in Nederland veilig. Simpelweg: er is hier geen oorlog.
Geen inkomen houdt mensen in gijzeling
De ervaringen van de vier Oekraïense onderzoekers komen aardig overeen met de voorlopige uitkomsten van het onderzoek: geen vaste woonruimte, gebrek aan privacy, moeite met het vinden van werk en al helemaal werk dat past bij de opleiding, kennis en ervaring, het vinden van kinderopvang en onderwijs voor hun kinderen en natuurlijk zorgen om familie en vrienden die in het oorlogsgebied zijn achtergebleven.
“Taal is een van de grootste obstakels”, vertelt Martin. “De taalcursussen zijn te beperkt en vaak overdag, maar dan zijn mensen juist vaak aan het werk. Tegelijk is de Nederlandse taal een must als je een leuke baan op niveau wilt vinden. Dat kost echter tijd, terwijl ze ook een baan nodig hebben om in hun levensonderhoud te kunnen voorzien. Met een inkomen krijg je toegang tot een woning, tot kinderopvang en überhaupt tot keuzes. Geen inkomen houdt ze in gijzeling.” Toch komen er uit de interviews ook positieve verhalen. “Oekraïners voelen zich in principe veilig. Simpelweg: er is hier geen oorlog. Er gaan hier geen luchtalarmen af en je kunt hier veilig over straat. En mensen vinden ook troost in ons landschap of in musea die ze kunnen bezoeken. Het is gelukkig niet alleen kommer en kwel.”
Op de vraag of hij denkt dat Inholland de vier vrouwen heeft kunnen helpen, is Martin even stil. “Het is veel voor ze. Een aantal heeft er een andere baan naast. Ze hebben geen stabiele huisvesting en twee van hen hebben jonge kinderen. Ik heb ze gevraagd of het niet te veel is om naar de hogeschool te komen, maar ze geven allemaal aan dat juist fijn te vinden. Hier vinden ze toch iets van rust en kunnen ze bijkomen. Dat ze met het onderzoek bijdragen aan de positie van Oekraïners motiveert ook.”
Een goed leven is niet vanzelfsprekend. Daarom wil ik niet alleen onderzoek doen, maar ook deel zijn van de oplossing.
Kwetsbaar maar veerkrachtig
“In Oekraïne hadden deze vrouwen het goed en door zo’n stomme oorlog zitten ze ineens aan de onderkant van de samenleving”, zegt Martin met een zucht. “Je ziet de kwetsbaarheid die mensen hebben als ze net in Nederland aankomen. Niet alleen bij Oekraïners, ik zag hetzelfde bij asielzoekers toen ik bij de Immigratie- en Naturalisatiedienst werkte. Maar ook in onze eigen samenleving zijn er kwetsbare mensen. Mensen die bijvoorbeeld laaggeletterd zijn, een laag inkomen hebben, geen huis kunnen vinden of geen geld hebben voor kinderopvang. Eigenlijk zijn de Oekraïense vluchtelingen een spiegel die alle problemen in onze samenleving laat zien.”
Het maakt volgens Martin duidelijk dat het in Nederland niet goed geregeld is. Dat de Oekraïense onderzoekers, ondanks alle problemen die ze hebben, zo veerkrachtig zijn, is voor Martin bewonderenswaardig. “Ze hebben zorgen om familie in Oekraïne, zijn kostwinner, helpen mede-Oekraïners, zijn bezig met het zoeken naar een leuke baan. Ik zie geen sombere vrouwen, maar sterke, betrokken en zelfstandige mensen die gewoon blijven doorgaan!”
Martin hoopt alle resultaten van de onderzoeken eind dit jaar te presenteren. Ik weet nog niet in welke vorm ik dat ga gieten, maar zeker is dat we knelpunten willen agenderen en dat we aanbevelingen doen waar de overheid en instanties mee aan de slag kunnen om daarmee de leefomstandigheden van Oekraïense vluchtelingen concreet te verbeteren.” Eén belangrijke aanbeveling wil Martin al wel uit de doeken doen. “De tijdelijke EU-richtlijn geeft Oekraïners voor drie jaar de gelegenheid om te werken. Maar wat gebeurt er daarna? Daar moet nu al over worden nagedacht.”
Deel zijn van de oplossing
Zeker is dat Martin het jammer gaat vinden als het project is afgelopen, maar plannen voor nieuwe projecten heeft hij ook. “Ik zou heel graag eenzelfde soort onderzoek willen doen naar leefomstandigheden van asielzoekers en statushouders. Ook zou ik de situatie van arbeidsmigranten in kaart willen brengen. Hoe fatsoenlijk gaan wij met hen om? Ik wil dat we niet alleen onderzoek doen en resultaten aandragen, maar ook deel zijn van de oplossing. Want als ik ook maar iets in mijn carrière heb geleerd, is het wel dat we misschien nu een goed leven hebben, maar dat dat absoluut niet vanzelfsprekend is.”
Meer weten over het onderzoek en de resultaten?
Houd onze kanalen in de gaten voor meer persoonlijke verhalen van Oekraïense vluchtelingen in Nederland. Wil je graag meer weten over de resultaten? Lees hier verder en vraag het onderzoeksrapport aan in Engels, Oekraïens of Nederlands.
Please note: the research publication will be published in English, Ukrainian and Dutch soon.