‘Stel niet de regels centraal, maar de rechtsbehoeften van mensen’

Ineke van den Berg heeft dinsdag 28 september afscheid genomen als lector Toegankelijkheid van het Recht. Ze gaat genieten van een welverdiend pensioen. Maar haar strijdbaarheid is er niet minder om. “De rechtsbehoeften van mensen moet in de (sociaal-)juridische dienstverlening centraal komen te staan.”

In 2017 trad Ineke aan als lector bij Hogeschool Inholland. Met projecten gericht op onderzoek en onderwijs zette zij zich in voor een toegankelijkere (sociaal-)juridische dienstverlening. “Uit verschillende onderzoeksrapporten is duidelijk geworden dat die toegankelijkheid voor grote groepen mensen in de samenleving in het geding is. Dit heeft te maken met de kosten, met het feit dat mensen de weg naar juridische dienstverlening niet weten te vinden. Maar het komt ook door het vaak onbegrijpelijke taalgebruik, ingewikkelde wet- en regelgeving en het niet centraal zetten van de rechtsbehoeften van de mensen.”

Bekijk de persoonlijke afscheidsrede van Ineke hieronder. Meer lezen? De tekst gaat verder onder de video. 

Menselijke maat
Volgens Ineke is de toegankelijkheid van het recht ook onder druk komen te staan doordat de menselijke maat is verdwenen. “De dienstverlening is vaak alleen gericht op efficiëntie, op automatisering en digitalisering. Ik ken een verhaal van een jurist die uitsluitend met standaardbrieven mocht corresponderen, want bellen was te duur. Maar hij wilde de situatie van de mensen beter begrijpen en besloot hen toch te bellen. Het resultaat? Die mensen voelden zich gehoord en dienden daardoor minder bezwaarschriften in, wat uiteindelijk kosten bespaarde.”

Studenten anders leren werken
Inekes pleidooi voor toegankelijke juridische dienstverlening is even simpel als uitdagend: “Luister naar de rechtsbehoeften van mensen. Zet die centraal en ga dan na wat je daarin kunt betekenen. De dienstverlening moet niet aanbod- maar juist vraaggericht georganiseerd worden. Dat is een boodschap die juist in het hoger beroepsonderwijs kan landen met onze focus op de beroepspraktijk. Wij kunnen studenten anders leren werken met oog voor wat mensen echt nodig hebben.”

Legal design
In de afgelopen vier jaar heeft Ineke studenten en docenten nauw betrokken bij Toegankelijkheid van het Recht. “Samen hebben we ontwerpend gewerkt en onderzoek gedaan vanuit het Legal Design Lab. Legal design is het ontwerpen van nieuwe juridische informatie, producten, diensten, organisaties of systemen waarin de mens en zijn toegang tot recht centraal staan. Het is een interdisciplinaire ontwerpaanpak om juridische problemen te voorkomen of op te lossen en om het welzijn van mensen te bevorderen.”

Mkb-ondernemers helpen
“Studenten gingen volgens de principes van legal design aan de slag”, vertelt Ineke verder. “Ze zochten bijvoorbeeld mkb’ers op om met hen te praten over de ondoorgrondelijke huurcontracten voor bedrijfsruimten. Studenten zagen met eigen ogen wat de rechtsbehoeften van deze mensen waren, pasten daarop hun informatie aan en leerden in de praktijk razend veel. Ook maakten studenten van de rechtswinkel toegankelijke informatie voor een website over bewindvoering.”

Normatieve professionals
“Het is belangrijk dat studenten zich vanaf jaar 1 ontwikkelen tot normatieve professionals”, zegt Ineke. “Deze tijd vraagt van juristen om te kunnen nadenken over de morele dilemma’s en over waarden als rechtvaardigheid, menselijke waardigheid en welzijn. Daarom is het nodig om professionals op te leiden die vanuit hun eigen waardenkader een beroep gaan uitoefenen. Professionals die zich bewust zijn van de morele dimensies van de beroepspraktijk en betreffende procedures en protocollen kunnen wegen. Bij Inholland zijn we bezig met de ontwikkeling van een moreel-dilemma-app om hen daarbij te helpen.”

Accent op preventie
Ineke is trots dat ze bij Inholland een zaadje heeft kunnen planten voor een juridische praktijk met meer aandacht voor de menselijke maat, rechtsbehoeften én preventie. “Want het is goed om in een vroeg stadium op zoek te gaan naar oplossingen en een juridische strijd te voorkomen. Het recht bestaat niet bij de gratie van conflicten.”

Interdisciplinair onderwijs en onderzoek
Ineke hoopt op een toekomst waarin juristen optrekken met professionals uit andere disciplines. “In de maatschappij zijn veel problemen te ingewikkeld om monodisciplinair op te lossen. Denk bijvoorbeeld aan mensen met schulden. Daar zitten behalve financiële en juridische vaak ook sociale aspecten aan vast. Dat vraagt om nieuwe oplossingen. De vraag is hoe we studenten interdisciplinair leren samenwerken. We hebben op de valreep naar aanleiding van onze ervaringen een rapport met aanbevelingen geschreven voor een betere infrastructuur voor interdisciplinaire samenwerking in het onderwijs en onderzoek.”

Cursus legal design
Ze mag dan haar pensioengerechtigde leeftijd hebben bereikt, het recht laat Ineke niet links liggen. Ze volgt met interesse initiatieven die de toegankelijkheid vergroten. Zo zag ze mooie voorbeelden langskomen bij de Raad voor Rechtsbijstand, waar ze als commissielid aanvragen voor de Subsidieregeling Stelselherziening rechtsbijstand beoordeelde. “Zoals Samen Recht Vinden, een project in Zeeland om met een bus het recht bij de mensen thuis te brengen.” Ineke keert ook zeker het onderwijs niet de rug toe. “Ik ga samen met een ontwerper/docent, docenten en professionals in de praktijk een cursus legal design geven. Zo kunnen zij leren werken en onderzoeken vanuit de rechtsbehoeften. Ze kunnen de benodigde innovaties hiervoor ontwerpen en die toepassen in de praktijk of doorgeven aan de aankomende professionals en als werkwijze in het onderwijs gebruiken.”

Wil je de afscheidsrede van Ineke zien? Bekijk dan hieronder haar persoonlijke videopresentatie.