Bij de overname van een familiebedrijf staan jonge boeren en tuinders voor grote financiële en emotionele uitdagingen. Ook de bedrijfsoverdragers staan voor grote vraagstukken en ongelooflijk lastige beslissingen. Het maken van een rendabel bedrijfsmodel dat rekening houdt met nieuwe maatschappelijke vraagstukken, zoals de roep om verduurzaming van de landbouw, vraagt om goede advisering en begeleiding. Zeven hogescholen gaan onderzoeken welke advisering en begeleiding nodig is om deze bedrijfsovernames succesvol te laten verlopen. Inholland onderzoekt in dit Duurzame Bedrijfsovername hoe bedrijfsadviseurs de kans op dat succes kunnen vergroten.
Het doel van de onderzoeken is om een vernieuwde infrastructuur van advisering bij bedrijfsovernames te ontwerpen, waarmee in 2023 80% van alle Nederlandse bedrijfsovernames wordt begeleid. Dat geldt voor overnames binnen de familie en door zij-instromers. Advisering over andere verdienmodellen en de noodzaak om in te spelen op nieuwe eisen die een kritische maatschappij aan de landbouw stelt, krijgen extra aandacht in het onderzoek. Dit naast de sociaal-emotionele aspecten die samenhangen met de overname van een familiebedrijf, competenties, vaardigheden en het financiële traject van overname.
Dit onderzoek bestaat uit drie projecten rondom het thema 'Duurzame Bedrijfsovername'.
Meer over de drie onderzoeksfases
Landelijke samenwerkingen
Naast deze drie losse onderzoeksprojecten werkten we in de eerste fase nauw samen met vijf andere onderzoeksprojecten. Daarvan waren er vier regionale living labs van West-Inholland, Oost-Aeres Hogeschool, Zuid-HAS green academy, Noord-Van Hall Larenstein, en twee thematische: familiebedrijven-Hogeschool Windersheim en zij-instromers-Hogeschool Utrecht.
In de tweede fase werken we samen met de onderzoeksprojecten Van Hall Larenstein 'Verplaatsen in de ander' en 'Het generatiegesprek' van Aeres.
De onderzoekers van Hogeschool Inholland focussen zich op regio West. Zij richten hun onderzoek op de kansen (afzet dicht bij huis) en uitdagingen (een kritisch publiek) die mogelijk andere eisen aan de begeleiding stellen in een verstedelijkte omgeving waar tuinbouw aanwezig is. De (tussentijdse) resultaten worden tussen de onderzoekers gedeeld.
In Samen groeien delen agrarische ondernemers hun ervaringen met bedrijfsovernames. De verhalen laten zien hoe generatiewisselingen in verschillende sectoren en fasen verlopen en hoe belangrijk communicatie, vertrouwen en de rol van de bedrijfsadviseur daarbij zijn. Elk proces is uniek, maar de bundel sluit af met waardevolle lessen die laten zien hoe samenwerking en wederzijds vertrouwen de sleutel vormen tot een succesvolle toekomst.
Zij die het land dragen bundelt twaalf krachtige essays over de rol van vrouwen in de land- en tuinbouw. Hoewel hun bijdrage vaak onzichtbaar blijft, tonen deze verhalen hoe vrouwen bedrijven leiden, strategische keuzes maken en duurzame innovaties op gang brengen. Geschreven door vrouwen uit de sector zelf, onderstrepen de essays hun onmisbare bijdrage en het belang van erkenning en gelijkwaardigheid.
In deze afgeronde fase deden we onderzoek naar de rol van bedrijfsadviseurs in de overnameprocessen. Uit de resultaten bleek dat een bedrijfsadviseur een belangrijke rol heeft om de harde en zachte elementen rond een bedrijfsovername te bespreken.
Het tweede onderzoeksproject is gericht op de rol van de adviseur en de kritische succesfactoren van een adviesgesprek. Een overname dient goed te verlopen, omdat het noodzakelijk is dat de nieuwe generatie ook een duurzaamheidstransitie inzet.
Het onderzoek in deze fase heet 'Bedrijfsovername in Balans', waarin de integrale aanpak centraal staat. Vanuit de maatschappelijke context doen we integraal onderzoek naar de verdienmodellen, het financiële traject, de sociaal-emotionele kant (met name vertrouwen) en de competenties en vaardigheden.
Het onderzoek wordt uitgevoerd door zeven hogescholen: Aeres, Van Hall Larenstein, HAS Hogeschool, Windesheim, NHL Stenden, Hogeschool Utrecht en Hogeschool Inholland. Tijdens de looptijd van alle onderzoeken, worden onderzoekresultaten direct gebruikt in het onderwijs. Zoals in Zuid waar de HAS hogeschool, samen met het mbo, het onderwijs van nieuwe input gaat voorzien.
De onderzoekers werken samen met een groot aantal partners, waaronder het Nederlands Agrarisch Jongeren Kontakt (NAJK), mbo-onderwijsinstellingen, Wageningen University and Research, adviesbureau’s en tientallen agrarische bedrijven. De onderzoeken worden mogelijk gemaakt door het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en Regieorgaan SIA.
"Wat hebben ondernemers nodig van de adviseur en wat is nodig voor een goed advies? Vertrouwen blijkt heel belangrijk te zijn: ondernemers moeten het gevoel hebben dat het advies positieve impact heeft op hun bedrijf.”
Een goede bedrijfsopvolging is van groot belang voor de toekomst en vitaliteit van de agrarische sector. Deze sector speelt een sleutelrol in ons voedselsysteem en in de leefbaarheid van stad en platteland. Door ruimte te maken voor de nieuwe generatie boeren en tuinders, met hun duurzame inzichten en toekomstbestendige ideeën, dragen wij bij aan antwoorden op maatschappelijke vraagstukken die direct verbonden zijn met het agrarische bedrijf.
In dit project onderzoeken we welke ondersteuning en begeleiding agrarische ondernemers en hun omgeving nodig hebben om het proces van bedrijfsovername met vertrouwen te doorlopen. Omdat dit proces vaak lang duurt en veel verschillende belangen kent, kiezen we voor een integrale aanpak. We richten ons op bedrijfsoverdragers, opvolgers, partners en niet-overnemende familieleden, maar ook op indirect betrokkenen zoals erfbetreders, adviseurs, leveranciers en financiers.
We brengen vijf thema’s samen: verdienmodellen, sociaal-emotionele aspecten (waaronder vertrouwen), competenties en vaardigheden, het financiële traject en kennis en handelingsperspectieven voor de maatschappelijke context. De tools en methodieken die we ontwikkelen, testen en valideren we met behulp van Systemisch Co-design. Zo zorgen we dat de opbrengsten breed toepasbaar zijn: in de praktijk, in het onderwijs en binnen het Kenniscentrum Bedrijfsovername.
Het onderzoeksproject Bedrijfsovername in Balans wordt uitgevoerd door acht hogescholen, samen met mkb-bedrijven, brancheorganisaties en een deskundige klankbordgroep. Het resultaat is een toolbox met een integraal handelingsplan en gevalideerde instrumenten, die ondernemers en hun omgeving ondersteunen bij een duurzame bedrijfsovername. Ook na afloop van het project wordt deze toolbox verder doorontwikkeld, zodat de sector, het onderwijs en de praktijk er blijvend van profiteren.
Een familieboerderij overdragen aan de volgende generatie is geen sinecure. Het raakt de kern van het boerenbestaan en is ingrijpend en complex, vooral vanwege de sterke vervlechting van zakelijke en privébelangen. Maar daar waar we doorgaans vooral aandacht hebben voor juridische en fiscale aspecten, vergeten we het sociale en emotionele aspect van overnames al te vaak. En dat is nu net een belangrijke sleutel voor een succesvolle bedrijfsovername.
"De veranderingen in de agrarische sector gaan ontzettend snel. De wil bij boeren en tuinders om te verduurzamen is er zeker. Maar ze willen ook hun voortbestaan garanderen."
Bedrijfsovernames in de agrarische sector zijn complexe processen. Er zijn veel partijen bij betrokken en het duurt meerdere jaren. Een succesvol overnameproces is van belang voor de betrokken ondernemers en vaak ook voor hun familie. Maar ook voor de gehele maatschappij is het van belang, bijvoorbeeld in verband met de verduurzaming van de sector en ons voedselsysteem. Bedrijfsovernames zijn daarnaast erg intensief, waarbij niet alleen ‘harde’ zakelijke aspecten meespelen, zoals financiering, fiscale en juridische aspecten, maar ook de zachte elementen, zoals familie, communicatie en vertrouwen.
Adviseurs, relatiebeheerders, coaches, mediators, counselors en andere erfbetreders spelen een cruciale formele en informele rol in het bedrijfsovernameproces. Deze rol is diffuus en onduidelijk. Voor families is het vinden van de best passende adviseur(s) een lastige opgave.
Het centrale vraagstuk in dit project richt zich op hoe we de impact helder krijgen van de rol van agrarisch bedrijfsadviseur in het bedrijfsovernameproces van het familiebedrijf en van het advies dat diegene geeft. De hoofdvraag luidt: 'Hoe kan de agrarische bedrijfsadviseur het beste bijdragen aan een succesvolle bedrijfsovername?'
Met behulp van de resultaten kunnen adviseurs van nu en in de toekomst helpen (door)ontwikkelen en ondersteunen, zowel voor het handelingsperspectief als gedragsverandering. Dit bereiken we door praktijkgericht onderzoek uit te voeren en het toetsen, verrijken en toepassen van de adviezen en producten uit fase 1.
Van de reductie van stikstof tot energiebesparing in de kassen: elk bedrijf in de land- en tuinbouw staat voor de opgave de omslag te maken naar een duurzame bedrijfsvoering. Een omslag die vaak gepaard gaat met een ander proces: de bedrijfsovername. Want juist als de nieuwe generatie het roer overpakt, komt transitie in scope, legt associate lector Gerry Kouwenhoven uit in dit interview. Voorwaarde is wel dat zo’n bedrijfsovername succesvol verloopt. En daar ligt een cruciale rol voor bedrijfsadviseurs.
“Het is belangrijk dat de deelnemende studenten in dit onderzoek de vaardigheden ontwikkelen om de moeilijke adviesgesprekken aan te gaan over sociaal-emotionele zaken die een succesvolle overname kunnen belemmeren. Zij zijn namelijk de adviseurs en accountants van morgen die met toekomstige bedrijfsovernames te maken krijgen.”
De eerste fase van dit onderzoek is afgerond. Uit de onderzoeken bleek dat een bedrijfsadviseur een belangrijke rol heeft om de harde en zachte elementen rond een bedrijfsovername te bespreken. Hieronder lees je meer over de resultaten en bevindingen.
Aan de hand van de voortgang van het onderzoek hebben we de Wiki Duurzame Bedrijfsovername ontwikkeld. In deze wiki hebben we informatie opgenomen voor alle betrokkenen in bedrijfsovernameprocessen. Denk aan overdragers, overnemers, familieleden en partners, maar ook aan adviseurs en potentiële bedrijfsovernemers die momenteel nog studeren.
De wiki staat vol praktische voorbeelden, theorie en nuttige opdrachten en vragen. Zo draagt het bij aan succesvolle duurzame bedrijfsovernames in de agrarische sector.
Vooralsnog wordt veel aandacht besteed aan het financiële, juridische en fiscale aspect in agrarische bedrijfsovernames. Maar het sociaal-emotionele vlak blijft nog te vaak onderbelicht, terwijl dat juist een cruciale rol speelt: het succes van een overname in de familie hangt hier grotendeels vanaf (Kwakkel, 2016).
Om meer inzicht te krijgen in de sociaal-emotionele factoren die een rol spelen bij bedrijfsovernames, schreven cultureel antropoloog Marjolein van Woerkom en associate lector Gerry Kouwenhoven het essay ‘Waar gaat het fout? Een antropologisch onderzoek naar de ‘zachte’ kant van bedrijfsovernameprocessen’.
Hoe kunnen we de groeiende wereldbevolking blijven voeden, zonder dat de aarde uitgeput raakt? Daarover gaat deze uitgave Goud zichtbaar maken, gemaakt in samenwerking met Greenport West-Holland.
In deze video delen associate lector Gerry Kouwenhoven, Inholland-student Bas van Dijk en Nico van Vuuren (Porta Nova) hun verhaal.
Hoe kan social design jonge boeren helpen in de spannende periode waarin ze het bedrijf van hun ouders overnemen? Dat is één van de vragen binnen het project Duurzame Bedrijfsovername waaraan we vanuit het lectoraat Societal Impact Design samenwerken met andere hogescholen en een social design studio.
In deze podcastaflvering neemt de host, Youetta Visser, je mee op pad naar Den Bosch, voor een sessie met ongeveer 40 studenten van de minor Agrarisch Ondernemerschap.
“Een belangrijk moment in de verduurzaming van bedrijven in de land-en tuinbouw is het moment waarop de nieuwe generatie op de plek komt van de oude generatie: de bedrijfsovername."
