Milieu-impact als onderdeel van de bijsluiter van medicijnen
Inholland onderzoekt: Praktische handvatten helpen zorgprofs groenere medicatiekeuzes maken
Voordat je een bepaald medicijn neemt, wil je natuurlijk alles weten over de werking en bijwerking ervan op je lichaam. Maar heb je ook nagedacht over de bijwerkingen op het milieu en het klimaat? Steeds meer artsen, medisch specialisten en andere voorschrijvers staan daar inmiddels wel bij stil. Ze missen alleen nog de praktische informatie om milieu-impact als criterium mee te wegen. Via een groot Europees onderzoeksproject willen Hogeschool Inholland en Amsterdam UMC met samenwerkingspartners die informatie boven water halen en in de curricula opnemen van het hbo- en universitaire onderwijs.
Click here to read this article in English.
De zorg heeft een grote impact op het klimaat. De sector is in Nederland verantwoordelijk voor ongeveer 7 procent van de totale CO2-uitstoot. Grofweg 40 procent daarvan is gerelateerd aan geneesmiddelen en andere chemische middelen. Niet alleen de productie en het transport, maar ook het gebruik van medicatie heeft directe milieueffecten. Zo vervliegen bij sommige inhalatoren broeikasgassen die veel sterker zijn dan CO2. Bekend is ook dat hormonen in de pil na gebruik terechtkomen in het oppervlaktewater, waar ze massale geslachtsverandering bij vissen veroorzaken. En dit zijn nog maar enkele voorbeelden.
Laten we zorgprofessionals praktische handvatten bieden zodat je samen met je patiënt een duurzame keuze kunt maken.
Milieubewuster voorschrijven
Volgens bijzonder lector Jelle Tichelaar van Interprofessionele Samenwerking & Medicatieveiligheid bij Hogeschool Inholland, is de tijd rijp om bij het voorschrijven van geneesmiddelen rekening te houden met de gevolgen voor milieu en klimaat. “Van sommige geneesmiddelen kennen we de kwalijke effecten. Je ziet het wereldwijd. Hoe bijvoorbeeld in India de resten van een bekende pijnstiller in kadavers van koeien tot massale sterfte onder gieren heeft geleid. We moeten daarom de effecten gaan onderzoeken. Maar laten we niet werkloos afwachten tot de onderzoeksresultaten binnen zijn. We moeten nu al milieubewuster omgaan met medicatie. Ook door te voorkomen dat je medicatie moet voorschrijven. Dit betekent meer inzetten op preventie, zoals het stimuleren van een gezondere leefstijl.”
Praktische handvatten
Jelle staat niet alleen. Hij merkt dat onder de huidige en aankomende professionals de bewustwording toeneemt. “Laten we nu iets met die bewustwording doen en zorgprofessionals de praktische handvatten geven waar ze echt mee uit de voeten kunnen. Bijvoorbeeld door per geneesmiddel niet alleen de effectiviteit, bijwerkingen, toepasbaarheid en kosten te registreren, maar ook de milieu-impact. Zo kun je samen met de patiënt bij gelijkwaardige geneesmiddelen een duurzame keuze maken.”
Groot Europees onderzoek
Jelle geeft leiding aan het nieuwe Europese Erasmus+project Planetary Health Education in Prescribing. Tientallen (associate) partners in Nederland en Europa werken de komende drie jaar samen om de milieu- en klimaatbelastende factoren van geneesmiddelen in kaart te brengen, te wegen en zo veel mogelijk informatie hierover per geneesmiddel beschikbaar te stellen om op te nemen in medische opleidingen.
Vraag duurzaamheidsinformatie bij producenten en kies voor de partij die het meest transparant is.
Data ontbreken
Kiezen voor het meest milieuvriendelijke middel is nog niet zo eenvoudig. Want van verreweg de meeste middelen is de impact onbekend. “We staan nog maar aan het begin van de life cycle analyses om de totale milieubelasting van geneesmiddelen te bepalen”, zegt Susanne Waaijers, onderzoeker bij het RIVM. “We merken een groeiende kennisbehoefte bij zorgprofessionals en we willen hen ook graag voorzien van informatie, maar ook wij tasten grotendeels in het duister. Data over met name de productie van geneesmiddelen zijn er nog niet of nauwelijks. Denk daarbij niet alleen aan de stoffen die worden gebruikt, maar bijvoorbeeld ook het energieverbruik van fabrieken en het transport.”
Transparantie eisen
Volgens Waaijers tonen sommige farmaceuten een voorzichtige bereidheid om openheid van zaken te geven, maar willen dit vanwege hun concurrentiepositie pas doen als die openheid collectief geregeld wordt. Zij ziet hier een kans voor de inkoopafdelingen van zorginstellingen. “Vraag duurzaamheidsinformatie bij producenten en kies voor de partij die het meest transparant is. Wellicht brengt dit een brede beweging tot stand die producenten onder druk zet om life cycle analyses van hun producten te maken. Voor geneesmiddelen hebben we nationaal, via het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen, en Europees, via het Europees Geneesmiddelenagentschap, goede systemen om gegevens te registreren. Dit biedt wellicht ook mogelijkheden voor dergelijke informatie.”
De grootste stappen die we nu kunnen zetten, is kritisch kijken naar inkoop en toepassing van medicatie.
Inkoop en toepassing
Het aller duurzaamste is natuurlijk om helemaal geen of veel minder geneesmiddelen te gebruiken. “De grootste stappen die we nu kunnen zetten, is kritisch kijken naar inkoop en toepassing van medicatie”, zegt Hilde Jalving van de Europese Vereniging van Medische Oncologie (ESMO). “Schrijf alleen medicatie voor als daar echt een duidelijke indicatie voor is. Is het bijvoorbeeld wel verstandig om voor medicatie te kiezen die kankerpatiënten een levenswinst van slechts enkele weken geeft als zij daarbij ook veel last van bijwerkingen krijgen? Voorkom verspilling door medicatie telkens voor hooguit een maand mee te geven. Kijk ook hoelang patiënten nog door moeten gaan met medicatie. Onderzoek de mogelijkheden voor hergebruik. Als je kankerpatiënten goede bewaarinstructies meegeeft, blijken ze heel zorgvuldig met hun medicijnen om te gaan. En ook de wijze van toediening is belangrijk. Uit milieuoogpunt zijn tabletten te verkiezen boven infusen, want bij infusen komt extra afval kijken en reizen van patiënten naar de polikliniek.”
Ons handelen heeft effect op de planeet en daarmee op de gezondheid van iedereen.
Duurzaamheid in farmacotherapie
Hilde is doordrongen van het belang om de impact op het milieu en klimaat te beperken. “Ook omdat een slecht milieu en klimaatopwarming risico’s vormen voor onze gezondheid.” Om huidige en toekomstige professionals deze boodschap en een concreet handelingsperspectief mee te geven, is het belangrijk dat het onderwijs dit onderwerp omarmt. Jelle geeft daar zelf invulling aan. Want naast lector is hij universitair hoofddocent en coördinator van onderwijs en onderzoek op de afdeling Interne Geneeskunde van Amsterdam UMC en docent van de masteropleidingen Advanced Nursing Practice en Physician Assistant bij Inholland. “Klinisch redeneren en met name farmacotherapie zijn lastige onderdelen voor studenten: hoe neem je in korte tijd de juiste beslissing om geneesmiddelen voor te schrijven die passen bij het ziektebeeld en de situatie van een individuele patiënt? Op basis van casuïstiek en door veel oefenen leren we hen onder tijdsdruk keuzes te maken, waarbij ze met veel factoren rekening moeten houden. Duurzaamheid is een factor die erbij komt.”
Toekomstige professionals
Jelles directe collega bij Amsterdam UMC is arts-docent en -onderzoeker Joost Piët, die bovendien de dagelijkse coördinatie doet van het Erasmus+onderzoeksproject. “Met de kennis die we vergaren over de milieu-impact van geneesmiddelen willen we onderwijsmaterialen maken en cursussen voor docenten zodat we daarmee een zo groot mogelijke groep van toekomstige professionals kunnen bereiken.” Over interesse in het onderwerp heeft Joost niet te klagen. “Nog vóór de start van het project werden we benaderd door andere universiteiten. Het leeft en dat is hoopgevend. We moeten er dan ook voor zorgen dat de kennis zich blijft ontwikkelen ook als dit project over drie jaar eindigt.”
Het gaat ook om bewustzijn, kritisch nadenken en je verantwoordelijkheid nemen.
Klimaatbewuste studenten
Waar een onderwerp als duurzaamheid van geneesmiddelen sterk leeft, is bij de CO2-assistent: een landelijke groep geneeskundestudenten die planetary health en duurzame zorg wil integreren in het geneeskundecurriculum. “Ons streven is een groene draad door de opleiding te laten lopen. Farmacotherapie is daarbinnen een belangrijk en terugkerend thema”, zegt de inmiddels afgestudeerde arts Eva van der Heide. “Wij kunnen onder meer bijdragen door de vragen waar studenten nu mee zitten naar voren te brengen: hoe schrijf je gepast voor, hoe voorkom je verspilling? Het doel is om samen met de farmacotherapiesectie onderzoek te doen naar beschikbare literatuur over milieu-impact van medicijnen. Zo krijgen bachelorstudenten onderwijs in wat er al bekend is en kunnen ze kritisch nadenken over deze stof. Onderwijs is het beste middel voor verandering.”
Verantwoordelijkheid nemen
Tomás van Emden is de voorzitter van de CO2-assistent aan de Vrije Universiteit Amsterdam: “Het zou mooi zijn dat informatie over de duurzaamheidsimpact van een medicijn net zoals effectiviteit en kosten terechtkomt in het Farmacotherapeutisch Kompas, een naslagwerk voor medisch professionals die voorschrijven. Ons handelen heeft effect op de planeet en daarmee op de gezondheid van iedereen.” Eva: “De impact van geneesmiddelen is weliswaar (nog) niet helemaal duidelijk, maar we kunnen niet blijven wachten. Het gaat ook om bewustzijn, kritisch nadenken en je verantwoordelijkheid nemen.”
Het zou goed zijn om al bij het begin van je opleiding aandacht te krijgen voor de milieueffecten van geneesmiddelen.
Masterstudenten Hogeschool Inholland
Ook masterstudenten bij Hogeschool Inholland van de opleidingen tot verpleegkundig specialist en physician assistant leren op een juiste manier medicatie voorschrijven. “Ik werk in een huisartsenpraktijk”, zegt Merlynn Huisman, tweedejaarsstudent aan de Inholland-master Advanced Nursing Practice. “Daar ben ik bewust met duurzaamheid bezig bij het voorschrijven. Zo kies ik liever voor poederinhalatoren in plaats van dosisaerosolen voor COPD- en astmapatiënten. Ook geef ik gedoseerd medicijnen mee: bij de eerste uitgifte slechts een hoeveelheid voor één in plaats van drie maanden.” Collega-student Larissa van Schaik werkt in het OLVG in Amsterdam met patiënten met een auto-immuunziekte. “Voor hen schrijf ik continu medicijnen voor. Het is belangrijk om de hoeveelheden en de verschillende soorten medicatie in de gaten te houden. Kun je polyfarmacie (waarbij iemand langere tijd vijf of meer verschillende medicijnen tegelijk gebruikt, red.) verminderen? Het zou goed zijn om daar al bij het begin van je opleiding aandacht voor te krijgen, zodat er een gewoonte ontstaat om terughoudend te zijn met voorschrijven en stil te staan bij de milieueffecten van geneesmiddelen.”
Veerkracht en leiderschap
Wij blijven alleen gezond als de wereld om ons heen gezond blijft. Daarom doet de milieu-impact van geneesmiddelen ertoe. Jelle: “Ook al is onderzoek hiernaar niet ons specialisme, we nemen met het lectoraat onze verantwoordelijkheid en tonen leiderschap en veerkracht om in actie te komen en iets te verbeteren in het leven van mensen en hun leefomgeving.” Joost: “Veerkrachtig is ook dat we een beweging vormen om artsen, specialisten en andere voorschrijvers te verleiden duurzame keuzes te maken. Daarmee hopen we ook dat de farmaceutische industrie haar productie en ontwikkeling verder zal aanpassen aan de toenemende vraag naar duurzamere medicijnen.”
Bij Hogeschool Inholland focussen we op een veerkrachtige samenleving. Dit is een samenleving waarin we in verbinding met elkaar in staat zijn om schokken op te vangen en deze ook benutten als kans om ons verder te ontwikkelen. Met Inholland onderzoekt vertellen we verhalen over hoe we vanuit onderzoek bijdragen om een samenleving met veranderkracht te realiseren, samen met studenten en werkveldpartners. Zodat iedereen kan blijven functioneren in een continu sterk veranderende wereld.