Ondervoeding is een onderschat probleem. Het verhoogt de kans op ziekte, vertraagt het herstel en vergroot het risico op vroegtijdig overlijden. 8,5 procent van de thuiswonende ouderen en 16 procent van de ouderen met thuiszorg is ondervoed of heeft er een hoog risico op. Dit vormt een bedreiging voor hun kwaliteit van leven, zelfstandigheid en leidt tot hogere zorgkosten.
Oorzaken liggen vaak op functioneel, lichamelijk, mentaal en sociaal vlak – meestal in combinatie. Toch blijft de aandacht voor ondervoeding bij ouderen, mantelzorgers en zorgprofessionals onder de maat. Bovendien is er handelingsverlegenheid onder thuiszorgprofessionals, en krijgt voedingsonderwijs nog te weinig aandacht.
Om hier verandering in te brengen is PLINT Ondervoeding opgezet: het Preventief Leer- en InnovatieNetwerk Tegen Ondervoeding. Doel was om thuiswonende ouderen met risico op ondervoeding te helpen en aandacht te vestigen op preventie – zowel in de zorg als in de voedingswereld. Denk aan het ontwikkelen van nieuwe concepten die ouderen stimuleren voldoende, gezond en lekker te eten. PLINT Ondervoeding is onderdeel van het promotieonderzoek van Jellie Zuidema, onderzoeker Gezondheid & Welzijn Kwetsbare Ouderen.
Het eerste deel van dit onderzoek, PLINT Ondervoeding, is afgerond. Zorgprofessionals, ouderen en hun mantelzorgers stonden centraal in de aanpak van het eerste onderzoek. Allereerst wilden we zorgprofessionals meer handelingsperspectief geven door in gezamenlijkheid op de werkvloer van elkaar te leren en samen met studenten, docenten en andere betrokkenen continu te verbeteren. Daarnaast wilden we de bewustwording bij ouderen en mantelzorgers vergroten via sociale en technologische innovaties, die letterlijk de kers op de taart vormden.
Hoe kunnen we de handelingsverlegenheid van zorgprofessionals verminderen met betrekking tot preventie van ondervoeding bij thuiswonende ouderen? Om een antwoord te vinden op deze vraag, werkten we in drie regio’s – Hoorn, Amstelveen en Rotterdam – samen in zogeheten Leer- en InnovatieNetwerken (LINs). Daarnaast waren bij dit deel van het onderzoek zeven thuiszorgteams betrokken van de zorgorganisaties Zonnehuisgroep Amsteland, Brentano WilgaerdenLeekerweidegroep en Stichting Humanitas. We ondersteunden zorgmedewerkers en mantelzorgers op verschillende manieren met kennis en inzichten. Rondom hen ontwikkelden we ook nieuwe concepten voor thuisbezorging. Studenten werkten hierin samen met foodbedrijven aan productideeën die inspelen op de smaakbeleving van ouderen.
In de volgende fase van het promotietraject van onderzoeker Jellie Zuidema verdiepen we ons in de resultaten uit de eerste onderzoeken van PLINT Ondervoeding. Daarnaast gaan we in op een belangrijk vraagstuk dat uit PLINT voortkwam: welke afwegingen spelen een rol bij het stellen van doelen in ondervoedingszorg in elke fase van het zorgproces? Daarbij gaat het om keuzes rondom preventie en behandeling, tot en met voedingszorg in de terminale levensfase. Lees hier meer over dit promotieonderzoek.
We gingen aan de slag met drie zorggroepen met thuiszorg in hun pakket, met docent-onderzoekers en studenten van diverse opleidingen van Hogeschool Inholland (Verpleegkunde; Social Work; Food Commerce & Technology), Hogeschool Rotterdam (HBO-V), Hogeschool van Amsterdam (Voeding & Diëtetiek), Albeda Rotterdam (Practoraat Leer-Werkplaatsen) en Vonk (Voeding & Voorlichting).
Startups van ouderejaarsstudenten hielpen we om nieuwe concepten uit te rollen, samen met reeds bestaande startups en andere innovatieve bedrijven. Bij deze (product)ontwikkelingen gaat speciaal de aandacht uit naar de smaak (en veranderingen daarin bij ouderen) en beleving door ouderen.
De bedrijven die participeren in PLINT Ondervoeding maken deel uit van de Food Innovation Community Amsterdam (FICA). Participatie is er tevens van de Rabobank, NHFood en het Innovatiepact Greenport West-Holland, met ondersteuning van Voedsel Verbindt, Greenport NoordHollandNoord, de Stuurgroep Ondervoeding en de gemeente Rotterdam. De koppeling met het CoE Preventie in Zorg en Welzijn is evident.
In het eerste deel van het onderzoek hebben we veel kennis, praktijkervaring én oplossingen opgedaan om ondervoeding bij ouderen tegen te gaan. We maakten een magazine om mantelzorgers en (thuiswonende) ouderen tips te geven over vitaal ouder worden en om hen op een toegankelijke manier te informeren over het risico op ondervoeding. Daarnaast werkten Inholland-studenten samen met foodbedrijven aan innovatieve foodconcepten. Hieronder lees je daar meer over.
Na intensieve samenwerking in dit project, willen we mantelzorgers en (thuiswonende) ouderen op een toegankelijke manier informeren over het risico op ondervoeding en vitaal ouder worden. Hiervoor hebben we het magazine Vitaal & Voedzaam gemaakt. Dit magazine staat vol interessante feiten, handige tips voor ouderen en verzorgers, lekkere en voedzame recepten en verhalen van experts (zoals diëtisten en onderzoekers) en ervaringsdeskundigen. Je leest over de preventie van ondervoeding bij ouderen en vind tips voor een vitaal leven. In interviews vertellen experts over het belang van sociaal contact en de voordelen van gevarieerde voeding. Daarnaast vertelt Feike van der Leij over het belang van eiwitten voor de gezondheid van ouderen.
De studenten die meewerkten aan dit project, hebben in twee jaar tijd heel veel kennis opgedaan. Docent-onderzoeker Jellie Zuidema werkt de komende twee jaar de resultaten van dit onderzoek nog verder uit. Lees hier meer over dit vervolgonderzoek.
Een deel van dit onderzoeksproject richtte zich op de voedingswereld. Daarbij was het de vraag hoe nieuwe foodconcepten ouderen kunnen ondersteunen om voldoende, gezond en lekker te laten eten. De studenten werkten multidisciplinair samen met foodbedrijven om met nieuwe concepten iets te doen tegen ondervoeding. Bij deze (product)ontwikkelingen ging speciaal de aandacht uit naar de smaak (en veranderingen daarin bij ouderen) en beleving door ouderen. Ze werkten onder meer samen met Louis Meisen van foodconceptbureau We Design Food.
Studenten van de opleiding Food Commerce & Technology bedachten onder meer nieuwe foodconcepten zoals eiwitrijke muffins en bokkenpootjes gemaakt van veldboonmeel.
Thuiszorgprofessionals zijn ideaal gepositioneerd om ondervoeding vroegtijdig te signaleren en te interveniëren. We weten al dat bij deze doelgroep handelingsverlegenheid een goede ondervoedingszorg tegenhoudt. Daarnaast is bekend dat voedingsonderwijs weinig aandacht krijgt.
Het doel van dit promotietraject is om het handelingsperspectief bij ondervoedingszorg van thuiszorgteams te vergroten. Zo dragen we bij aan het voorkomen van, en snel behandelen van ondervoeding bij thuiswonende ouderen.
Dit promotieonderzoek bouwt momenteel voort op de inzichten uit het project PLINT Ondervoeding, waarin samen met zorgprofessionals, studenten en docenten is gewerkt aan oplossingen voor ondervoeding. Studenten en docenten deden mee in het onderzoek en brachten hun perspectieven in. Zo versterkten we de verbinding tussen onderwijs, praktijk en onderzoek en konden we bijdragen aan een structurele verbetering van voedingszorg in de thuiszorg.
Het promotietraject richt zich ook op hoe zorgprofessionals beter ondersteund kunnen worden bij het stellen van doelen in ondervoedingszorg, in elke fase van het zorgproces. Het vergroten van hun handelingsperspectief staat centraal.
We betrekken ouderen en deskundigen op het gebied van (thuis)zorg en welzijn. Door samen te onderzoeken wat zij nodig hebben, willen we ondervoeding eerder signaleren, gerichter handelen en zo bijdragen aan effectievere, persoonsgerichte zorg voor ouderen. Dit promotieproject wordt geleid door onderzoeker Jellie Zuidema, verbonden aan Hogeschool Inholland en Tilburg University. Het onderzoek is geïnitieerd vanuit het CoE Preventie in Zorg en Welzijn.
We hebben wensen en behoeften geïnventariseerd om de zorg rondom ondervoeding in alle fasen van het zorgproces te verbeteren. Daarnaast brachten we helpende en belemmerende factoren in kaart die het voedingsonderwijs beïnvloeden.
We zien vooruitgang in bewustzijn, houding, kennis en vaardigheden bij alle betrokkenen – zoals thuiszorgteamleden, studenten en docenten – in lijn met hun rol binnen de ondervoedingszorg of het voedingsonderwijs.
We verwachten beter zicht te krijgen op hoe thuiszorgprofessionals samen met ouderen en hun naasten doelen stellen rondom voeding, afhankelijk van de fase waarin iemand zich bevindt. Deze inzichten helpen om richtlijnen en onderwijs beter aan te laten sluiten op de praktijk. Daarnaast levert het onderzoek handvatten op voor zorgorganisaties om ondervoedingszorg structureel te verbeteren.
Er wordt in Nederland nog weinig aandacht besteed aan voeding in zorgopleidingen, terwijl goede voeding essentieel is voor gezond opgroeien, gezond blijven en bij herstel van ziekte. De bevindingen van dit promotieonderzoek dragen bij aan de kennis over voedingsonderwijs in zorgopleidingen en op de werkvloer.
"Ondervoeding voorkomen en snel behandelen, helpt ouderen langer fit en zelfstandig te blijven. Aan deze kant is nog veel winst te behalen. Aan het eind van het leven is ondervoeding onderdeel van het sterven. In deze periode hebben ouderen zelf, hun naasten en zorgverleners nog weleens verschillende verwachtingen en wensen met betrekking tot voeding. Door de zorg te ondersteunen met kennis en vaardigheden willen we bijdragen aan de juiste (onder)voedingszorg op het juiste moment."
In onderstaande animatie gaan we in op het onderzoeksproject.
The English spoken animation below provides insight into the research project.
“Ondervoeding is een onderbelicht probleem dat zwaarder op de zorgeconomie drukt dan obesitas”, benadrukt Feike van der Leij, lector Food, Health & Technology. Volgens de laatste cijfers is 16 procent van de kwetsbare thuiswonende ouderen en 38 procent van de ouderen in de geriatrie ondervoed en dat aantal neemt toe. Zonder koerswijziging zullen in 2027 meer dan 100.000 ouderen ondervoed zijn, blijkt uit cijfers van het Kenniscentrum Ondervoeding. Met dit onderzoeksproject wilde Feike iets aan dit gezondheidsprobleem doen.
In deze podcast van Hogeschool Inholland, New Scientist en het Centre of Expertise Preventie in Zorg & Welzijn vertellen Feike van der Leij en Jellie Zuidema over hoe ze ervoor staan met dit onderzoeksproject.
